بازرگان به عنوان پدر روشنفكري ديني وجريان روشنفكر ديني در فرايند نوسازي و بازسازي انديشه ديني با سنت و سنت گرايان ديني رابطه اي منطقي و عقلاني و واقع گرايانه بر قرار مي سازد.روشنفكر ديني به نقد سنت هاي رايج و غالب ديني در جامعه مي پردازد.اما ارزش هاي اصيل ديني را نفي نمي كند بلكه مي كوشد تا ارزش ها را از قالب هاي بكار گرفته شده تاريخي تميز دهد وتفكيك كند وسپس براي آنها قالب هاي جديدي ،به تناسب شرايط زمان ارايه دهد . قرآن كريم مي فرمايد : " وَ مَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلَّا بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِيُبَينِ‏َّ لهَُمْ " (ابراهيم – 4 ) " و ما هيچ پيامبري را جز به زبان قوم اش نفرستاديم تا حقايق را براي آنان روشن نمايد ." پويايي رو به رشد بازرگان و جريان روشنفكري ديني در اين است كه با الهام از اين آيه شريفه ، ارزش هاي اصيل قرآني را ، به زبان روز مخاطبين خود ، در جامعه و جهان پيچيده كنوني برگردان نموده و مطرح ساخته و مي سازد . 4-بازرگان و جريان روشنفكري ديني ، صرفاً به دنبال الگو برداري از مفاهيم فكري و ذهني جريان روشنفكري غربي و پيوند زدن انها به انديشه هاي ديني ، بطوري كه پوسته خارجي و ظاهري ديني باشد اما عمق و مغز و درون آن غير ديني باشد ، نبوده است در باور جريان روشنفكري ديني ، برخورد و تعامل ميان فرهنگ ها يك فرآيند هميشگي در جامعه هاي بشري بوده است. تهاجم فرهنگي پديده قرن جديد نيست. در تمام ادوار تاريخ بوده است.جامعه هايي كه در معرض اين تهاجم ها و تعامل ها نبوده اند پويايي خود را از دست داده اند و فرهنگ جامعهدر همان وضعيت ابتدايي و توسعه نيافته باقي مانده است. در جامعه هاي توسعه يافته، كه از فرهنگ غني و پرباري برخوردارند، فرهنگ بومي، دربرخورد با فرهنگ بيگانه عناصر مثبت و مفيد فرهنگ مهاجم را شناسايي مي كند و سپس آنرا در فرهنگ بومي ادغام يا گوارده مي نمايد. به طوري كه عناصر مثبت فرهنگ غير بومي ، بومي مي شوند. استخراج عناصر مثبت و مفيد و سازنده يك فرهنگ و گوارش آن در فرهنگ بومي يك مسئله است و پيوند زدن عناصر فرهنگ مهاجم به فرهنگ بومي، نظير پيوند اعضا در پزشكي مسئله ديگري است.پيوند اعضا درانسان پيامدهايي دارد، كه از جمله انها بروز واكنشهاي شديد ارگانيسم به عناصر خارجي است. پيوند مقولات فرهنگ بيگانه ،بدون گوارش آنها،موجب واكنش هاي اجتماعي، سياسي، رواني در جامعه مي گردد.يكي از عمده ترين رسالت روشنفكري ديني، بومي كردن مفاهيم و مقولات اساسي مدرنيته است. تا هنگامي كه اين مقولات و مفاهيم كليدي بومي (domesticate) نشوند، تعارض ميان فرهنگ بومي با عناصرمدرنيته ادامه پيدا خواهد كرد و نوعي التقاط ميان برخي از نمادهاي مدرنيته، و نه مدرنيته، بروز پيدا خواهد كرد.تا زماني كه اين فرايند صورت نگيرد،ايران وارد عصر جديد نخواهد شد. در كشوري مثل ايران بومي كردن مفاهيم و مقولات مدرنيته، به معناي ايرانيزه و اسلامي كردن آنهاست. بازرگان در اين راستا گام هاي موثري برداشته است . اين رسالتي است كه از عهده روشنفكري ديني بر مي آيد. اما در موارد متعددي، به جاي گوارش مفاهيم كليدي در فرهنگ بومي، انواعي از التقاط ها صورت مي گيرد . به نظر بازرگان التقاط يكي از مشكلات هميشگي تحول تفكر ديني بوده است . مشكل اول عدم آشنايي يا برخي كج فهمي ها ازمفاهيم جديد است؛ روبناها و يا مفاهيم كليدي را به جاي خود آن مفاهيم تصور كردن است.از نظر بازرگان ، بومي كردن مقولات مدرنيته با معادل يابي واژه ها يا مفاهيم فرق دارد.مقولات اساسي مدرنيته پيشرفت هاي علمي جديد در قلمرو صنعت و اقتصاد نيست اگر چه به كارگيري موفقيت اميز آنها نيز فرهنگ ويژه وهم آهنگ خود را مي طلبد . با رسوبات فرهنگ استبدادي و يا با روحيه جمع گريزي ونبود وجدان كاري نمي توان صنعت و اقتصاد مدرن داشت .

5-بازرگان به شدت از پيدا كردن نگاه ابزاري به دين نگران بود . وي پرداختن به موضوعات ديني از باب ضرورت هاي سياسي ، و نه از باب اعتقاد و باور را از آسيب هاي جدي جريانات سياسي ، و از جمله روشنفكري ديني مي دانست . او بر اين باور بود كه روشنفكر ديني، نظير هر گروه ديگر فكري، فرهنگي يا سياسي و اجتماعي ممكن است به جزميت و مطلق گرايي دچار شود. بخصوص در كشوري كه 2500 سال سابقه استبداد مطلقه را داشت است. روابط استبدادي از مناسبات سياسي فراتر رفته و به صورت فرهنگ استبدادي در اعماق ذهن و شخصيت ما ايرانيها ريشه دوانيده است. يكي از ويژگيهاي فرهنگ استبدادي مطلق بيني و مطلق خواهي، سلطه گري و سلطه پذيري،اغراق و گزافه گويي،تملق و تفتين، خود محوري،خودمطلق بيني، فرافكني جمع گريزي و نبود روحيه همكاري جمعي است. .روشنفكري ديني،براي رهايي در اين ويژگي هاي باز دارنده،به تلاش آگاهانه و مستمر نياز دارد.روشنفكر ديني كه رسالت تغيير و تحول بنيادين در جامعه را بر دوش مي كشد، نمي تواند از معركه ها و كشاكش ها ي روزمره زندگي غايب باشد. عافيت طلبي، از آفتهاي بسيار رايج است.يكي از پيامد هاي اين نوع آسيب ها ­بريدن از واقعيت ها و ورود به سپهر مجردات است موضوعات ناب روشنفكري، اگرچه خيلي درست هم باشند لزوما مسائل جامعه درد آور كنوني ما نيستند.

6-مردي كه از كرانه هاي دور دست شهرمان شتابان در صحنه جامعه پرتلاطم دوران خود ظاهر شده ،در حالي كه پيامي براي مردم ، به زبان روز آنها داشت و آن اين بود . «اي مردم اتَّبِعُواْ مَن لَّا يَسَْلُكمُ‏ْ أَجْرًا وَ هُم مُّهْتَدُون‏ از كساني پيروي كنيد كه حداقل دو ويژگي دارند : اول آن كه تاجر مسلك نيستند ، دكان دين و سياست باز نكرده اند ، بنابراين از شما درخواست و مطالبه اجرو مزدي نمي كنند ، نه پاداش مالي و اقتصادي مي خواهند و نه انواع ديگر آن را . ويژگي دوم آن است كه انها خود هدايت شده باشند . كساني كه خود در گمراهي هستند ، چگونه مي توانند ديگران را هدايت كنند . اين پيام امروز هم ، همچنان معتبر و مسئله روز است .»

7- بازرگان اسوه تقوي و صداقت بود . هر انديشه و مكتب فكري و اعتقادي وهر جنبش و جريان اجتماعي –سياسي كه سوداي اثر گذاري و تغيير در جامعه و مردم را دارد،نيازمند ارايه الگو است.انديشه اي كه نتواند الگو هايي در وجود اشخاص حقيقي به مردم ارايه دهد،هر قدر هم اصيل و ناب باشد ،گنجينه اي است در قفسه كتاب كتابخانه ها .روشنفكري ديني يك هويت وريشه تاريخي دارد؛ جرياني پديده آمده بطور دفعي و ناگهاني نيست.براي ارزيابي يا بررسي ويژگي هاي روشنفكري ديني مي بايستي معيارهاي بهداشتي يا سالم روشنفكري ديني را با الگو قرار دادن ،شخصيت هاي شناخته شده اين جريان ،تعريف كرد . شادروان مرحوم مهندس بازرگان پدر روشنفكري ديني ايران مي تواند هم به عنوان الگوي مناسبي در قلمرو روش و منش بينش براي خدمتگزاران به ايران و اسلام باشد و هم براي فهم و شناخت ويژگي هاي سالم و بهداشتي جريان روشنفكري ديني مورد توجه قرار گيرد.

دكتر ابراهيم يزدي